Қаңыраған үй, қираған ғимарат, үдере көшкен ел. Шекарадағы Первомайка кентінің бүгінгі өмірі

Шемонаиха ауданының Первомайка кенті өткен ғасырдың екінші жартысында еліміздегі элиталы елді мекендердің қатарында болған. Дәурені жүріп, дәуірлеп тұрған кезеңде мұндағы халық саны 15 мың адамға жеткен. Жергілікті тұрғындардың дені ТМД кеңістігінде баламасы жоқ кәсіпорын – Ертіс химия-металлургия зауытында (ЕХМЗ) еңбек етті. Бұрын тасы өрге домалаған кенттің қазіргі тыныс-тіршілігі қалай? Шекаралық аймақтың проблемасын көтеретін F16.kz журналистері біліп қайтты.

Қариясы көп, жастары аз елді мекен

Первомайка тұрғыны, 83 жастағы Клара Раченко ЕХМЗ-да электр-механик болып 33 жыл еңбек еткен. Қазір зейнеткер. Құдай қосқан қосағы Борис Раченко да саналы ғұмырын зауыттың өркендеуіне арнаған. Өкінішке қарай, кәсіпорында жүргенде магнит өрісі әсер етіп, ауруға шалдыққан. Уақыт өте ауруы асқынып, 25 жыл бұрын қайтыс болған. Клара Раченко содан бері үйінде жалғыз өзі тұрады.

– Бір ұл, бір қыз өсіріп жеткіздік. Екеуінің де отбасы, бала-шағасы бар. Қарайласып тұрады. Деcе де жалғыздық қиын. Үйдің күйбең тіршілігі таусылған ба. Бұрынғыдай орталықтан жылу берілмейді. Отын бұтап, көмір тасып, от жағамын. Жазда бақша егемін, оны күтіп-баптау керек. Кезінде қандай еді?! Ертегідегідей өмір сүрдік. Барлық жағдай жасалған, еңбек ет те, шалқып өмір сүр. Сол салтанаттан, молшылықтан жұрнақ та қалмады. Бұрын осындай болды десең ешкім сенбейді, – деді Клара Раченко өткен шақты есіне алып.

Шынымен де Первомайканың қазіргі келбетіне қарап үздік елді мекендердің бірі болды дегенге ауыз бармайды. Кезінде зауыттың күшімен салынған көпқабатты тұрғын үйлер қаңырап бос қалған. Дүркіреп тұрған мәдениет ошағының зәулім ғимараты қирап, үйіндіге айналған. Кенттің инженерлік инфрақұрылымы тозып, бүкіл жылу желісі істен шыққан. Бұрын әрбір үйге орталық қазандықтан жылу берілсе, қазір көпқабатты пәтерлер пешке от жағып отыр. Кейбір жағдайы барлар электр пешін қосып алған. Бұрын сауық-cайран үзілмейтін орталық саябақты жазда арамшөп, қыста қар басып жатады. Жолдар да тозған..

Клара Раченко елді мекендегі тіршілік қыз-қыз қайнап, жас отбасыларға үй берілген кезді сағынышпен еске алды.

– Күнде таңертең ерте мәшіндер көшеге су бүркіп, шаң басатын. Жол жиегіне егілген гүлдерді суаратын. Зауыттың арқасында кенттегі барлық жолдар асфальтталды. Тіпті жаяу адам жүретін тротуарға дейін асфальт төселді. Ал оның сапасы бөлек әңгіме, бертінге дейін бүлінбеді. Сондай-ақ көпқабатты үйлерді де қызыл кірпіштен сапалы етіп салған. Көшкен адамдар есік-терезесін, еденін бұзып алып кетсе де қабырғалары міз бақпай тұр. Осы үйлерді тоздырмай кәдеге жаратса деп ойлаймын. Жұмыс орнын ашып, үйлерді жөндеп, жас отбасыларға берсе бұрынғыдай. Күйеуім екеуіміз Первомайкаға алғаш келгенде жас отбасы ретінде тегін жатақханада тұрдық. Одан кейін пәтер берді. Қазір неге солай істемейді? Не кедергі? – деп кейіді Клара қария.

Клара Раченко ағылшын, қазақ, орыс тілдерін меңгерген. Аздап қытайша түсінеді. Зайсан ауданында туған. Әкесі Смағұл көп жыл арнаулы қызметте абыройлы еңбек еткен. Бала Клара ата-анасымен бірге Қытай, Ресей, Беларусь сияқты елдерде тұрып, білім алған. Ресейдегі Томск политехникалық институтын электрмеханик мамандығы бойынша бітірген. Кейін тұрмыс құрып, Ертіс химия-металлургия зауытына жұмысқа кіргеннен кейін Первомайкада тұрақтап қалды.

Ертіс химия-металлургия зауыты 1956 жылы салынған. Қазақстанда ниобий, тантал, неодим, празеодим, самария, гадолиний, церий және басқа сирек кездесетін металдар өндіретін жалғыз кәсіпорын болған. Тарихи деректерге жүгінсек, ЕХМЗ-ны бірінші деңгейдегі құпия лагерьдің тұтқындары салған. Зауытта Первомайка кентінің еңбекке қабілетті тұрғындары, яғни 4 мың адам жұмыс істеген. 1997 жылы кәсіпорын жекеменшікке өтіп, көп ұзамай банкрот болды. Кейінгі 10-15 жылда бірнеше рет қожайыны ауысып, инвесторлар шақырылғанмен, еш нәтиже шықпады. Ақыры жабылып тынды.

Жүз пәтерлі үйде жалғыз отбасы қалған

Көп жыл білім саласында қызмет еткен Тамара Левкина Первомайкаға іргелес Глубокое ауданының Предгорное ауылынан көшіп келген. Оның өмірлік серігі Борис Васильевич өмір бойы зауытта істеген. Тәжірибелі педагог кеңес заманында кентте 7 балабақша болғанын айтты.

– Кезінде мұнда 15 мыңға тарта адам тұрды. Егер одан асқан жағдайда қала типтегі кент мәртебесін алар едік, сәл ғана жетпеді. Бір кенттің өзінде 7 балабақша жұмыс істеді. Бәрі зауыттың қамқорлығында. Өзім балабақша меңгерушісі қызметінде 26 жыл еңбек еттім, тәрбиешіден бастап өстім. Тәрбие ошақтары маған ыстық. Тоқырау жылдарында зауыт жабылып, адамдар кенттен үдере көшті. Жастар қалаға кетті, демографиялық ахуал құлдырады. Мектепте де бала саны кеміді, – деді Тамара Левкина күрсініп.

Зауыт жабылып, ел-жұрт көшіп жатқанда Тамара Левкинаның шетелдегі екі баласының біріне кетіп қалуға мүмкіндігі болды. Бірақ зейнеткер бақытты жастық шағы өткен ыстық мекенін қиып кете алмады. Кіндік қаны тамған ауылы болмаса да, Первомайканы ол туған жерінен артық көреді.

– Бір қызым Германияда, екіншісі Новосібірде тұрады. Қазір мені келіп алып кетеміз дейді. Бірақ менің барғым келмейді. Осында күйеуім жерленген, 12 жыл бұрын дүниеден озған. Оны тастап қайда барам. Бұл жерде мен сияқты қариялар көп. Көршім Клара Смағұлқызы да (Клара Раченконы айтады – авт.) көшіп кеткен жоқ. Бәріміз ауыл құрып кетпесе екен деп қозғалмай отырған адамдармыз. Онсыз да талай адам көшті, жастар мүлде қалмады. Зауыт жабылды, жұмыс жоқ. Жалғыз жұмыс беруші жергілікті кәсіпкер Сергей Глушковтың «Востоксельхозпродукт» серіктестігі ғана бар. Ол да бір ауылды түгел қамти алмайды. Қолынан келгенше көмектесіп тұрды жерлестеріне, – деді Тамара Левкина.

Первомайканың көшелерін аралағанда Тамара әжейдің «ауылда қариялар ғана қалдық» деген сөзінің растығына көз жеткіздік. Көшеден, тұрғын үйлердің ауласынан, дүкеннен, «Қазпоштадан» ұшырастырған кісілердің барлығы қарттыққа қадам басқан адамдар болды.

Мектептің төңірегі де тым-тырыс. Білім ошағынан 200 метрдей жерде орналасқан спорт стадионы қаңырап бос тұр. Кезінде бұл алаңда спорттың әр түрінен сайыстар өтіп, доданың көрігі қызып жататын дейді тұрғындар.

– Бұрын стадионда футбол, хоккей ойнайтын. Бадмионтоннан сайыстар өтетін. Қазір соның бірі де жоқ. Қақпасы ашық-шашық, темірден жасалған құрал-жабдықтары қирап қалған. Алаңына арамшөп өскен. Стадионды дейміз, көпқабатты үйлердің бәрі бос қалды. Мектепке параллель орналасқан мен тұратын 25-үйдің жартысы бос, 19-үйде мүлде ешкім жоқ. Бұл үйлердің бәрі бертін салынған, жаңа және сапалы. Кентте кезінде екі мектеп болған, қазір біреу. Оның өзіне бала жетіспейді. Мен мектепте істегенде бір сыныпта 40 оқушыға дейін отырды, қазір 15-17 баладан аспайды. Білім ордасының ішінен ашылған шағын орталықта да бүлдіршіндер аз. Өйткені туу көрсеткіші өте төмен, жастар жоқ, – деді аты-жөнін атағысы келмеген зейнеткер.

Первомайка кентінің әкімі Жанат Тастенова кейінгі жылдары жергілікті халық санының кеміп жатқанын растады.

– Д.Карбышев атындағы Первомайка кешенді мектеп-балабақшасында қазір 343 оқушы білім алады, балабақшаға 86 бала барады. Иә, кейінгі жылдары халық санының аздап төмендеуі байқалады, – деген ол биылғы 1 қаңтардағы есеп бойынша кентте барлығы 3567 адам тіркелгенін атап өтті.

Есік-терезесі үңірейген көпқабатты үйден қолына қап ұстаған орта жастағы еркек шықты. Сөзге тарттық. Қорадағы малына жем алуға бара жатқанын айтты.

– Жұмыс жоқ. Мал өсіріп, еті мен сүтін сатып, күн көріп отырмыз. Осы кентте туып-өстім, әкем жарықтық зауытта істеген. Мен де әке жолын қуар едім, амал не, кәсіпорын жабылды. Жүз пәтерлі үйде жалғыз мен ғана қалдым отбасыммен, бәрі көшіп кетті. Пәтерлерінің есік-терезесін, еденін бұзып алып кетті. Үңірейген терезеден жел үріп, аңырап тұрады. Көршілер болмаған соң қыста пәтер салқын. Пешке үзбей от жағамыз. Бұрын орталық қазандыққа қосылған еді. Ол жоқ қазір, – деді аты-жөнін атамауды өтінген Металлург көшесінің тұрғыны.

Кент әкімі Жанат Тастенова бос тұрған үйлерді сот арқылы иесіз мүлік ретінде танымай ештеңе істей алмайтынын айтты.

– Елді мекенде 37 көпқабатты үй бар, оның алтауы бос тұр. Бұл үйлердің кейбірі қираған, инженерлік желілері жоқ. Қолда бар мәліметтерге сәйкес, бос пәтерлердің меншік иесі тіркелген, бірақ округ аумағында тұрмайды. Аталған көпқабатты үйлерді сот тәртібімен иесіз мүлік деп тану мәселесі қарастырылып жатыр, содан кейін ғана қалпына келтіру немесе рекультивациялау бойынша жоба әзірленеді, – деп түсіндірді әкім.

Шүмектен сарғыш су ағады

Жергілікті жұрттың арқасына аяздай батқан тағы бір мәселе – ауызсу. Елді мекенге тіршілік нәрі Ертіс өзенінен беріледі. Сорғы станциясы өзен суын тазартып, орталықтандырылған құбырмен тұтынушыларға жеткізеді. Ал ол құбырлар бүгінде тозып, шіріп кеткен. Ескі құбырмен ағатын судың түсі өзгерген. Сарғыш тартып тұрады, сапасы да нашар.

– Ауызсу үйге орталық құбырмен келеді, бірақ сапасы нашар. Түсі сарғыш, дәмі де бөлек. Үй шаруасына, жуынғанға, бақшаға қолданамыз. Ал ішетін суды дүкеннен сатып аламыз. Кейде мәшінмен ары-бері жүргенде бастаудан құйып әкелемін. Бұл проблема бірнеше жылдан бері айтылып келеді, шешімін тапқан жоқ. Бір-екі жылдай бұрын ауылдың инженерлік желілерін, оның ішінде тозығы жеткен ауызсу құбырын жөндеп бастаған, жұмыс аяқталмаған сияқты. Краннан әлі сары су ағып тұр, – деді кент тұрғыны Алмас Әлімхан.

Шемонаиха аудандық әкімдігінің хабарлауынша, кенттің кетеуі кеткен инженерлік желілерін жаңғырту, оның ішінде ауызсу желісін жөндеу биылға жоспарланған.

«Бүгінгі таңда кенттің су құбыры жүйесін қайта жаңарту жобасына түзету енгізіліп жатыр. Құрылыс жұмыстары 2025 жылға жоспарланған.

Сондай-ақ биыл №13 қосалқы станциясынан шығатын 6кВ №310 электр желісін, ТП 205 және ТП 224 ғимараттарын күрделі жөндеу көзделген. Кентте жаңадан қатты тұрмыстық қалдықтар полигонын салу үшін облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасына жобалық-сметалық құжаттама жіберілді. Жоба 2023-2029 жылдарға арналған тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылымды дамыту тұжырымдамасы аясында жүзеге асырылады», – делінген аудан әкімдігі берген ақпаратта.

Сонымен қатар Шемонаиха ауданның әкімдігі Ертіс химия-металлургия зауытының болашағына қатысты сұраққа: «Бұрынғы ЕХМЗ-ның қазіргі меншік иесі – «Динатрон Казахстан ЛТД» ЖШС. Бүгінгі таңда серіктестік отандық шикізатты пайдалану мүмкіндігін қарастырып, инвесторлар іздестіріп жатыр», деп жауап берді.

Кезінде атағы дүркіреп, шаруасы шалқыған Первомайканың бұл күнде басынан бағы тайып, тұрмысы тұралаған. Кентті «күзетіп» қалған көнекөздер өткен заманды сағынышпен еске алып, болашаққа алаң көңілмен қарайды. «Ауылдың қайта түлеп, дәуірлегенін көрсек» деп армандайды.

Фото: F16.kz

Ctrl

Enter

Қатені көрсеңіз

Мәтінді белгілеп Ctrl+Enterбасыңыз

Пікірлер (0)

Мы в

Ұнады 0

Ұнамады 0